آشنایی با جایزه نوبل

تهیه و تنظیم، تدوین و ویرایش: محمدرضا ایروانی

آلفرد برنارد نوبل در بیست و یکم اکتبر سال 1833 در شهر استکهلم سوئد چشم به جهان گشود. در 8 سالگی به همراه خانواده ­اش عازم روسیه شد. نشانه­ های علاقه به علوم و به ویژه شیمی در همان نخستین سال­های کودکی در وی پدیدارشد. آموخته­ هایش را به شکل خودآموز فراگرفت و هیچ_­گاه تحصیلات دانشگاهی را از سر نگذراند. در سال 1863 به سوئد بازگشت و درکارگاه پدر در هلنبورگ به عنوان شیمیدان مشغول به کار شد. او در تولید صنعت مواد منفجره نیتروگلیسیرین موفقیت بسیاری به ­دست آورد.

در سال 1864 انفجاری منجر به ویرانی کارخانه و مرگ چند نفر از جمله برادر جوانترش شد. پس از آن که کارخانه­ هایی در آلمان و نروژ ساخته شدند، نوبل در سال 1867 اختراع نوعی از نیتروگلیسیرین به نام دینامیت را به ثبت رسانید. در دینامیت او نیتروگلیسیرین جذب خاک دیاتومه جامد بی اثری شده بود و از این رو کارکردن با آن ایمن­ تر بود . این اختراع به سرعت کار ساخت و سازها را در بسیاری از کشورها بهبود بخشید.

نوبل در سال 1875 ژلاتین منفجرشونده قوی­تری را ارائه داد که در آن نیتروگلیسیرین با نیتروسلولز ژلاتینی شده بود. اختراع وی طرح­ های بزرگ راه­سازی مانند کانال کورینث و تونل گوتارد را امکان­پذیر ساخت . در سال 1887 بالبیست ماده منفجره بی‌دود را برای امور نظامی معرفی کرد. آلفرد نوبل مردی تنها، غالباً بیمار، فروتن، کم­رو و دوست­دار انسان­ها بود. او در دهم دسامبر سال 1896 پیش از تحقق ایده­ هایش در منزل شخصی­اش واقع در سن رمو ایتالیا چشم از جهان فروبست.

قسمتی از وصیت­نامه نوبل

تمام دارایی­ام طبق آن­چه در پی می­ آید تقسیم شود. این سرمایه به شکل اوراق بهادار معتبر توسط کارگزارانم از طریق تأسیس یک صندوق به عنوان جایزه سالانه به کسانی اعطا شود که طی سال گذشته خدمت بزرگی به جامعه انسانی انجام داده باشند. جایزه مزبور به پنج قسمت مساوی تقسیم شود و هر یک از آن­ها به یکی از موارد زیر اختصاص داده شود: یک سهم برای کسی که مهم­ترین اختراع یا اکتشاف را در زمینه علوم فیزیک انجام داده است. یک پنجم برای کسی که مهم­ترین یا مفیدترین اکتشاف را در زمینه علم شیمی انجام داده، یک سهم برای کسی که مهم­ترین کشف در رشته فیزیولوژی یا پزشکی را انجام داده باشد، یک پنجم برای کسی که برجسته­ترین اثر ادبی را خلق کند و یک سهم باقیمانده به کسی تعلق گیرد که بیشترین یا بهترین اقدام را برای ایجاد صلح و برادری و فروکاستن آتش دشمنی بین ملت­ها و برقراری دوستی انجام دهد.

جایزه نوبل

جایزه نوبل اولین جایزه بین المللی است که از سال 1901، هر ساله برای موفقیت­ها در فیزیک، شیمی، فیزیولوژی (علوم طبیعی)، پزشکی، ادبیات و صلح و امنیت اعطا می­شود. در سال 1986، بانک سوئد جایزه علوم اقتصادی را به یادبود آلفرد نوبل (بنیان گذار جایزه نوبل) سازمان داد.

مشخصات جوایز

جایزه نوبل شامل مدال افتخار، دیپلم شخصی و مبالغی وجه نقد است. طبق بند چهارم اساسنامه بنیاد نوبل بیش از سه نفر نمی­توانند درجایزه سهیم باشند. جایزه تنها به کسانی که در قید حیات هستند، تعلق می­گیرد. مگر آن­که نامزدی شخص وفات یافته پیش از مرگش اعلام شده باشد. مراسم در سالن کنسرت استهکلم برگزار می­شود و اعلی­حضرت پادشاه سوئد شخصاً دیپلم، مدال و سند تأییدکننده مبلغ جایزه را به دست برندگان می­دهد.

دیپلم افتخار فیزیک و شیمی توسط آکادمی سلطنتی علوم سوئد و دیپلم فیزیولوژی یا پزشکی توسط انسیتوی کارولینا تهیه می­شود. صحافی دیپلم­ها بر عهده صحافی hassler و falth است و جلدها از چرم بسیار مرغوب بز می­باشد. دیپلم فیزیک دارای جلد آبی رنگ و دیپلم شیمی و فیزیولوژی یا پزشکی دارای جلد قرمز است. به علاوه خوشنویسان آرمی که از ترکیب حروف اول اسم شخص تشکیل می شود را بر روی هر یک از دیپلم­های اختصاصی برندگان حکاکی می­کنند. دیپلم­ها درون جعبه ای از جنس مقوا که به منظور حفظ آن­ها طراحی شده، قرار می­گیرند. ابعاد لوح دیپلم نیز 23 * 35 سانتی­متر است.

طبق اساسنامه بنیاد نوبل که با حضور پادشاه وقت سوئد در تاریخ 29 ژوئن 1900 تنظیم شده است، هیأت اهدای جوایز موظف به تقدیم حواله مبلغ جایزه، دیپلم، مدال و تقدیرنامه اختصاصی به برندگان می­باشد. مدال نوبل فیزیک، شیمی، فیزیولوژی یا پزشکی و ادبیات توسط مجسمه­ساز و کلیشه­ساز مشهور سوئدی، اریک لیندبرگ و مدال نوبل صلح توسط مجسمه­ ساز نروژی گوستاو ویگلند طراحی شده است. در یک طرف مدال سوئدی تصویری از نوبل و طرف دیگر آن سالروز تولد و مرگ نوبل با حروف لاتین نگاشته شده است. این مدال تا سال 1980 به وزن 200 گرم، قطر 66 میلی­متر و از طلای 18 عیار تهیه می­ شد و پس از آن زمان تا کنون، مدال از ترکیبی از طلای 18عیار و 24 عیار تهیه می­شود. مبلغ جایزه در سال1900، 150800 کرون سوئیس بود که در سال 1923 به کمترین حد خود یعنی 115000 کرون سقوط کرد. اما در سال­های اخیر این مبلغ به طور قابل توجهی افزایش پیدا کرده است. یک میلیون کرون در سال 1981، دو میلیون کرون درسال 1986، سه میلیون کرون در سال 1989، چهار میلیون کرون در سال 1990، شش میلیون کرون در سال 2000 و از 2001 ده میلیون کرون در هر رشته به برندگان اهدا می­ شود.

برگزاری همایش­های برندگان جایزه نوبل

به­ منظور تجلیل از برندگان جایزه نوبل همایش­های متعددی در کشورهای مختلف جهان برگزار گردیده است که شاید آخرین آن­ها سومین همایش برندگان جایزه نوبل باشد که در تاریخ ۸۶/۰۲/۲5 با شعار "ساخت جهان بهتر" در شهر تاریخی پترای اردن برگزار گردید. در این همایش دو روزه، مسایل بهداشتی، اقتصادی، محیط زیست منطقه و مسایل جوانان منطقه و امکان تاسیس صندوق علمی خاورمیانه مورد بحث و بررسی قرارگرفت و در حاشیه همایش، کمیته‌ای از برندگان جایزه نوبل برای ارایه توصیه جهت توسعه اقتصادی منطقه تشکیل شد.

در این همایش‪۴۴نفر از برندگان جایزه نوبل در زمینه‌های مختلف صلح، اقتصاد،ادب، فیزیک، شیمی و پزشکی از جمله ج.م. کوتزی (ادب)، کوفی عنان(صلح)، ریتشارد اکسل(پزشکی)، یوهان دایسنهوفر(شیمی)، روبرت میرتون(اقتصاد) و نورفان ف.رامزی (فیزیک) و هم­چنین شخصیت­های جهانی شرکت نمودند و از برندگان جایزه نوبل به علت خدمت به بشریت قدردانی شد.

لازم به ذکر است، همایش برندگان جایزه نوبل سال گذشته نیز در ۳۱خردادماه با عنوان "جهان درحال خطر" در شهر پترای اردن برگزارشد.

جایزه نوبل در شیمی

جوایز نوبل در رشته شیمی اکتشافات و موفقیت­هایی را که از تحقیقات پیرامون مواد و فرایند زندگی در خلال بیش از یک سال منجر شده است را منعکس می­کند. با اهدای جایزه به ژاکوف وانت هوف در سال 1901، اهدای جایزه نوبل شیمی آغاز گردید و تا کنون این روند ادامه دارد. مروری بر این مجموعه تکامل­یافته، نه تنها درک ما را نسبت به پدیده­های شیمیایی و مبانی مولکولی افزایش می­دهد، بلکه در پشت چنین پدیده­هایی پیشرفت­های تکنولوژیکی وجود دارد که ما امروزه از آن لذت می­بریم.

حقایقی درباره ‌‌١٦2 برنده نوبل شیمی

با اعلام برندگان جایزه نوبل شیمی 2012 شمار جوایز نوبل شیمی اعطا شده به 104 جایزه رسید.

آمار نشان می­دهد که از سال 1901 تا 2012 صد و چهار جایزه نوبل در رشته شیمی به دانشمندان برجسته این رشته اعطا شده که البته در هشت سال شامل سال­های 1916، 1917، 1919، 1924، 1933، 1940، 1941 و 1942 هیچ جایزه نوبلی اعطا نشد که دلیل آن یا به­علت عدم وجود اثر یا کشف مهمی مطابق با ضوابط نوبل و یا سال­های جنگ جهانی اول و دوم بوده است. با بررسی اجمالی آمار برندگان جایزه نوبل شیمی به نکات جالب توجهی برخورد می­کنیم که به بعضی از ان­ها اشاره می­شود.

-با احتساب جایزه نوبل شیمی سال 2012، 62 جایزه نوبل شیمی به یک دانشمند برنده، 23 جایزه شیمی به دو برنده و 18 جایزه به سه برنده اعطا شده است.

-مجموع برندگان جایزه نوبل شیمی 162 نفر بوده‌اند که فردریک سنگر دوباره جایزه نوبل شیمی را کسب کرد و بقیه هرکدام یک نوبت از سال 1901 به بعد این جایزه را دریافت کردند.

-تاکنون جوان­ترین برنده نوبل شیمی فردریک جولیوت بوده که 35 سال داشته و جایزه سال 1935 را مشترکا با همسر خود ایرن جولویت-کوری برنده شد.

-سالمندترین برنده جایزه نوبل شیمی نیز تا این تاریخ جان بی فن بود که در سن 85 سالگی جایزه سال 2002 را از آن خود کرد.

-جایزه نوبل شیمی تنها به چهار زن اعطا شد که شامل ماری کوری در سال 1911، ایرن جولیوت کوری دختر ماری کوری و همسر فردریک جولیوت در سال 1935، دوروتی کروفوت کودکین در سال 1964 و ادا یوناس در سال 2009 بوده‌اند.

-از بین این برندگان سه نفر بیش از یک جایزه نوبل دریافت کردند که عبارتند از ماری کوری برنده نوبل فیزیک و شیمی به­ ترتیب در سال­های 1903 و 1911، لینوس پائولینگ برنده نوبل شیمی و صلح در سال­های 1954 و 1962 و فردریک سانگر برنده دو نوبل شیمی در سال­های 1958 و 1980.

- برخی جایزه­ های نوبل شیمی خانوادگی بوده است؛ خانواده کوری‌ها موفق­ترین خانواده برنده نوبل محسوب می­ شوند، به­ طوری که ماری کوری یک­بار به­ تنهایی و یک­بار مشترکا با همسر خود برنده جایزه نوبل شد و دختر وی نیز مشترکا با همسرش در سال 1935 نوبل شیمی را کسب کرد. هم­چنین هانس ون اولر-چلپین برنده نوبل شیمی در سال 1929 بود و پسرش اولف وون نیز نوبل پزشکی 1970 را برد. آرتور کورنبرگ در سال 1959 نوبل پزشکی را کسب کرد و پسرش روگر در سال 2006 برنده نوبل شیمی شد.

در یک بررسی ساده آمار برندگان جایزه نوبل در شیمی به نکات جالب توجه­ ای برخورد می­ کنیم:

اول آن­که بیشتر این افراد در هنگام دریافت جایزه سنی حدود 45 الی 70 سال داشته­ اند. در جدول زیر محدوده سنی برندگان نوبل شیمی در هنگام دریافت جایزه مشخص شده است:

نکته دیگر این­که از میان 162 نفر دانشمند شیمی که تا کنون مفتخر به دریافت این جایزه ارزشمند شده­ اند 66 نفر در قید حیات می­ باشند و 96 نفر فوت نموده­ اند که میانگین سن ایشان حدود 80 سال می­ باشد. در جدول زیر محدوده سنی طول عمر برندگان نوبل شیمی ملاحظه می­ گردد:

آمار برندگان نوبل شیمی بر حسب ملیت نشان می­ دهد که بیش از 70% این دانشمندان تابع سه کشور آمریکا، آلمان و انگلستان بوده و بقیه افراد تابعیت 22 کشور دیگر دنیا را داشته ­اند. آمار برندگان نوبل شیمی برحسب ملیت نیز در جدول زیر خلاصه شده است:

مجموعاً 162 برنده جایزه نوبل شیمی از سال 1901 تا سال 2012 معرفی شده­اند که این افراد در 82 دانشگاه­ و مؤسسه تحقیقاتی مشغول به فعالیت بوده­اند. دربین دانشگاه­ ها و مؤسسات تحقیقاتی بیشترین برندگان نوبل به ترتیب متعلق به دانشگاه کالیفرنیا آمریکا، انستیتو ماکس پلانک آلمان و دانشگاه هاروارد آمریکا بوده ­اند. در جدول زیر آمار دانشگاه­ها و مؤسسات تحقیقاتی که بیش از یک برنده جایزه نوبل شیمی داشته­ اند، ملاحظه می­ شود.